احکام حجاب (قرآن)

---

اسلام ، دینی بزرگ و همه جانبه است و برای تمام مسائل فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... برنامه دارد و احکامی را وضع کرده است. یکی از احکام و دستورات اسلام در حوزه فردی و اجتماعی و فرهنگی، احکام پوشش و حجاب زنان و مردان است.

۱ - احکام حجاب

---

قرآن کریم آیاتی زیادی از خود را به حجاب زنان اختصاص داده است. که به بیان آن می‌پردازیم

۲ - مخاطبین پوشش

---

لزوم پوشش برای زنان بنا بر ویژگی‌های خاصی است که در خانم‌ها وجود دارد؛ زیرا زن مظهر جمال و مرد مظهر شیفتگی است. قهرا به زن باید بگویند خود را در معرض نمایش قرار نده نه به مرد. لذا با این که دستور پوشیدن برای مردان (مثل زنان) مقرر نشده است عملا مردان پوشیده تر از زنان از منزل بیرون می‌روند؛ زیرا تمایل مرد به نگاه کردن و چشم چرانی است نه به خودنمایی، و بر عکس تمایل زن بیشتر به خودنمایی است نه به چشم چرانی. تمایل مرد به چشم چرانی، بیشتر زن را تحریک به خودنمایی می‌کند و به همین جهت «تبرج» (بزک نمودن) از مختصات زنان است».

۲.۱ - زنان مومن

زنان مؤمن، موظف به رعایت پوشش و حفظ خود از نامحرم هستند.
یـایها النبی قل لازوجک وبناتک ونساء المؤمنین یدنین علیهن من جلـبیبهن..‌ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها (روسری‌های بلند) خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا کنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است.

۲.۲ - همسران پیامبر

وجوب حجاب برای همسران و دختران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم صریحا وجود دارد...
.. واذا سالتموهن متـعـا فسـلوهن من وراء حجاب ذلکم اطهر لقلوبکم وقلوبهن... • یـایها النبی قل لازوجک وبناتک ونساء المؤمنین یدنین علیهن من جلـبیبهن ذلک ادنی ان یعرفن فلایؤذین وکان الله غفورا رحیمـا. هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را (بعنوان عاریت ) از آنان(همسران پیامبر) می‌خواهید از پشت پرده بخواهید این کار برای پاکی دلهای شما و آنها بهتر است! • ‌ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها (روسری‌های بلند) خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا کنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است.
گرچه مقصود از «من وراء حجاب» پرده و حایل است، ولی آیه ظهور در وجوب پوشش برای زنان دارد. اعم از پرده و حایل یا چادر و پوشش.
ضمیر " هن" به همسران رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بر می‌گردد، و در خواست متاع از ایشان،کنایه است از اینکه مردم با ایشان در باره حوائجی که دارند سؤال کنند، و معنایش این است که اگر به خاطر حاجتی که برایتان پیش آمده، ناگزیر شدید با یکی از همسران آن جناب صحبتی بکنید، از پس پرده صحبت کنید، " ذلکم اطهر لقلوبکم و قلوبهن" این جمله مصلحت حکم مزبور را بیان می‌کند، و می‌فرماید: برای اینکه وقتی از پشت پرده با ایشان صحبت کنید، دلهایتان دچار وسوسه نمی‌شود، و در نتیجه این رویه، دلهایتان را پاکتر نگه می‌دارد.

۲.۲.۱ - تاکید به همسران پیامبر

اولویت زنان و دختران پیامبر صلی الله علیه وآله، برای رعایت حجاب خویش:
یـایها النبی قل لازوجک وبناتک ونساء المؤمنین یدنین علیهن من جلـبیبهن..
ذکر «ازواجک و بناتک» در بیان حکم حجاب و نیز مقدم آوردن آن بر «نساء المؤمنین» می‌تواند تقدم آنها را در رعایت حکم حجاب بفهماند.

۳ - حد پوشش

---

زنان مؤمن، موظف به پوشاندن سر، گلو و سینه خود، از نگاه نامحرمان هستند.
وقل للمؤمنـت... ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن.. بگو به زنان مؤمنه روسری‌های خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)
کلمه"خمر" به دو ضمه- جمع خمار است، و" خمار" آن جامه‌ای است که زن سر خود را با آن می‌پیچد، و زاید آن را به سینه اش آویزان می‌کند. و کلمه" جیوب" جمع جیب- به فتح جیم و سکون یاء است که معنایش معروف است، و مراد از جیوب، سینه‌ها است، و معنایش این است که به زنان دستور بده تا اطراف مقنعه‌ ها را به سینه‌های خود انداخته، آن را بپوشانند.
پوشاندن پاها و زینتهای آن مانند خلخال واجب است.
وقل للمؤمنـت... ولایضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن.. بگو به زنان مؤمنه هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد).
نباید زنان به هنگام راه رفتن پاهای خود را چنان به زمین کوبند تا صدای خلخالهایشان به گوش رسد! این امر نشان می‌دهد که اسلام به اندازه‌ای در مسائل مربوط به عفت عمومی سختگیر و مو شکاف است که حتی اجازه چنین کاری را نیز نمی‌دهد، و البته به طریق اولی عوامل مختلفی را که دامن به آتش شهوت جوانان می‌زند مانند نشر عکسهای تحریک آمیز و فیلمهای اغوا کننده و رمانها و داستانهای جنسی را نخواهد داد، و بدون شک محیط اسلامی باید از اینگونه مسائل که مشتریان را به مراکز فساد سوق می‌دهد و پسران و دختران جوان را به آلودگی و فساد می‌کشاند پاک و مبرا باشد.

۳.۱ - حکم پوشش دست و صورت

پوشش صورت و دستها بر زنان واجب نیست.
وقل للمؤمنـت... ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها..
برخی گفته‌اند: مقصود از «الا ما ظهر منها» صورت و دستها است.
کلمه" ابداء" به معنای اظهار است و مراد از" زینت زنان"، مواضع زینت است، زیرا اظهار خود زینت از قبیل گوشواره و دست بند حرام نیست، پس مراد از اظهار زینت، اظهار محل آنها است.
خدای تعالی از این حکم آنچه را که ظاهر است استثناء کرده. و در روایت آمده که مقصود از آنچه ظاهر است صورت و دو کف دست و قدمها می‌باشد، که بحثش به زودی خواهد آمد.

۳.۲ - حرمت نمایان کردن زیبایی ها

آشکار ساختن زینتها و محلهای آن از بدن بر زنان، جز موارد خاص حرام است.
وقل للمؤمنـت... ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها..
. در روایتی از امام باقر علیه‌السّلام «ما ظهر منها» به لباس، سرمه (چشم)، انگشتر، حنای دست و دستبند تفسیر شده است.
در اینکه منظور از زینتی که زنان باید آن را بپوشانند و همچنین زینت آشکاری که در اظهار آن مجازند چیست؟ در میان مفسران سخن بسیار است.
بعضی زینت پنهان را به معنی زینت طبیعی (اندام زیبای زن) گرفته‌اند، در حالی که کلمه" زینت" به این معنی کمتر اطلاق می‌شود.
بعضی دیگر آن را به معنی" محل زینت" گرفته‌اند، زیرا آشکار کردن خود زینت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهایی مانعی ندارد، اگر ممنوعیتی باشد مربوط به محل این زینتها است، یعنی گوشها و گردن و دستها و بازوان.
بعضی دیگر آن را به معنی خود" زینت آلات" گرفته‌اند منتها در حالی که روی بدن قرار گرفته، و طبیعی است که آشکار کردن چنین زینتی توام با آشکار کردن اندامی است که زینت بر آن قرار دارد.
(این دو تفسیر اخیر از نظر نتیجه یکسان است هر چند از دو راه مساله تعقیب می‌شود).
حق این است که ما آیه را بدون پیشداوری و طبق ظاهر آن تفسیر کنیم که ظاهر آن همان معنی سوم است و بنا بر این زنان حق ندارند زینتهایی که معمولا پنهانی است آشکار سازند هر چند اندامشان نمایان نشود و به این ترتیب آشکار کردن لباسهای زینتی مخصوصی را که در زیر لباس عادی یا چادر می‌پوشند مجاز نیست، چرا که قرآن از ظاهر ساختن چنین زینتهایی نهی کرده است.
در روایات متعددی که از ائمه اهل بیت ع نقل شده نیز همین معنی دیده می‌شود که زینت باطن را به" قلاده" (گردنبند) " دملج" (بازوبند) " خلخال" (پای برنجن همان زینتی که زنان عرب در مچ پاها می‌کردند) تفسیر شده است.
و چون در روایات متعدد دیگری زینت ظاهر به انگشتر و سرمه و مانند آن تفسیر شده می‌فهمیم که منظور از زینت باطن نیز خود زینتهایی است که نهفته و پوشیده است (دقت کنید).

۳.۳ - پوشش از زنان غیر مسلمان

پوشش زیورآلات و مواضع آن از سوی زنان مسلمان به هنگام رویارویی با زنان غیرمسلمان لازم است
وقل للمؤمنـت... ولا یبدین زینتهن الا... اونسائهن..
اضافه در «او نسائهن» اشاره دارد که مراد، زنان مؤمنه است، بنابراین ترک پوشش در مقابل زنان غیرمؤمن جایز نیست.
چنان که در تفسیر آیه خواندیم نهمین گروهی که مستثنی شده‌اند و زن حق دارد زینت باطن خود را در برابر آنها آشکار کند زنان هستند، منتهی با توجه به تعبیر" نسائهم" (زنان خودشان) چنین استفاده می‌شود که زنهای مسلمان تنها می‌توانند در برابر زنان مسلمان حجاب را بر گیرند، ولی در برابر زنان غیر مسلمان باید با حجاب اسلامی باشند و فلسفه این موضوع چنان که در روایات آمده این است که ممکن است آنها بروند و آنچه را دیده‌اند برای همسرانشان توصیف کنند و این برای زنان مسلمانان صحیح نیست.
در روایتی که در کتاب" من لا یحضر" آمده از امام صادق علیه‌السلام چنین می‌خوانیم:
لا ینبغی للمراة ان تنکشف بین یدی الیهودیة و النصرانیة، فانهن یصفن ذلک لازواجهن:
" سزاوار نیست زن مسلمان در برابر زن یهودی یا نصرانی برهنه شود، چرا که آنها آنچه را دیده‌اند برای شوهرانشان توصیف می‌کنند".

۴ - موارد عدم وجوب حجاب

---

۴.۱ - زنان سالخورده

حجاب برای زنان سالخورده و ناامید از زناشویی ، در صورت اجتناب از خودآرایی واجب نیست.
والقوعد من النساء الـتی لایرجون نکاحـا فلیس علیهن جناح ان یضعن ثیابهن غیر متبرجـت بزینة..و زنان از كارافتاده‌اى كه اميد به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نيست كه لباسهاى (رويين) خود را بر زمين بگذارند، بشرط اينكه در برابر مردم خودآرايى نكنند و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است و خداوند شنوا و داناست.
این آیه استثنایی برای حکم حجاب زنان بیان می‌کند و زنان پیر و سالخورده را از این حکم مستثنی می‌شمرد و می‌گوید: " زنان از کار افتاده‌ای که امیدی به ازدواج ندارند گناهی بر آنان نیست که لباسهای (روئین) خود را بر زمین بگذارند در حالی که در برابر مردم خود آرایی نکنند" (و القواعد من النساء اللاتی لا یرجون نکاحا فلیس علیهن جناح ان یضعن ثیابهن غیر متبرجات بزینة).
در واقع برای این استثناء دو شرط وجود دارد:
نخست اینکه به سن و سالی برسند که معمولا امیدی به ازدواج ندارند، و به تعبیر دیگر جاذبه جنسی را کاملا از دست داده‌اند.
دیگر اینکه در حال بر داشتن حجاب خود را زینت ننمایند. روشن است که با این دو قید مفاسد کشف حجاب در مورد آنان وجود نخواهد داشت و به همین دلیل اسلام این حکم را از آنان برداشته است.
این نکته نیز روشن است که منظور برهنه شدن و بیرون آوردن همه لباسها نیست بلکه تنها کنار گذاشتن لباسهای رو است که بعضی روایات از آن تعبیر به چادر و روسری کرده است (الجلباب و الخمار).
در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام در ذیل همین آیه می‌خوانیم که فرمود:
الخمار و الجلباب، قلت بین یدی من کان؟ قال: بین یدی من کان غیر متبرجة بزینة:
" منظور روسری و چادر است، راوی می‌گوید از امام پرسیدم: در برابر هر کس که باشد؟ فرمود: در برابر هر کس باشد، اما خود آرایی و زینت نکند".
روایات دیگری نیز به همین مضمون یا نزدیک به آن از ائمه اهل بیت ع نقل شده است.

۴.۲ - پوشش زنان از یکدیگر

پوشش زیورآلات و مواضع آن بر زنان مؤمن، هنگام رویارویی با دیگر زنان مؤمن واجب نیست.
وقل للمؤمنـت... ویحفظن فروجهن... ولا یبدین زینتهن... اونسائهن..
چنان که در تفسیر آیه خواندیم نهمین گروهی که مستثنی شده‌اند و زن حق دارد زینت باطن خود را در برابر آنها آشکار کند زنان هستند، منتهی با توجه به تعبیر" نسائهم" (زنان خودشان) چنین استفاده می‌شود که زنهای مسلمان تنها می‌توانند در برابر زنان مسلمان حجاب را بر گیرند.
لا جناح علیهن فی ءابائهن ولا ابنائهن ولا اخونهن ولا ابناء اخونهن ولا ابناء اخوتهن ولا نسائهن ولا ما ملکت‌ایمـنهن واتقین الله ان الله کان علی کل شیء شهیدا. بر آنان(همسران پیامبر) گناهی نیست در مورد پدران و فرزندان و برادران و فرزندان برادران و فرزندان خواهران خود و زنان مسلمان و بردگان خویش (که بدون حجاب و پرده با آنها تماس بگیرند) و تقوای الهی را پیشه کنید که خداوند نسبت به هر چیزی شاهد و آگاه است

۴.۳ - در برابرغلامان

واجب نبودن پوشش زیورآلات و مواضع آن برای زنان، به هنگام برخورد با غلامان مملوک خود:
وقل للمؤمنـت... ویحفظن فروجهن... ولا یبدین زینتهن... او ما ملکت‌ایمـنهن.. و به زنان با ایمان بگو چشمهای خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند مگر از بردگانشان(کنیزانشان ).
ظاهر این جمله مفهوم وسیعی دارد و نشان می‌دهد که زن می‌تواند بدون حجاب در برابر برده خود ظاهر شود، ولی در بعضی از روایات اسلامی تصریح شده است که منظور ظاهر شدن در برابر کنیزان است هر چند غیر مسلمان باشند، و غلامان را شامل نمی‌شود، در حدیثی از امام امیرالمؤمنین علی ع می‌خوانیم که می‌فرمود:
لا ینظر العبد الی شعر مولاته:
" غلام نباید به موی زنی که مولای او است نگاه کند" ولی از بعضی روایات دیگر تعمیم استفاده می‌شود، اما مسلما خلاف احتیاط است.

۴.۴ - در برابر خدمتگذاران

پوشش زیورآلات و مواضع آن بر زنان، به هنگام مواجهه با خدمتگزاران بی رغبت به امور زناشویی واجب نیست.
وقل للمؤمنـت... ویحفظن فروجهن ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها... ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن... او التـبعین غیر اولی الاربة من الرجال..
" اربة" در اصل از ماده" ارب" (بر وزن عرب) - چنان که راغب در مفردات می‌گوید- به معنی شدت احتیاج است که انسان برای بر طرف ساختن آن چاره جویی می‌کند، گاهی نیز به معنی حاجت بطور مطلق استعمال می‌شود.
و منظور از" اولی الاربة من الرجال" در اینجا کسانی هستند که میل جنسی دارند و نیاز به همسر بنا بر این" غیر اولی الاربة" کسانی را شامل می‌شود که این تمایل در آنها نیست.
در اینکه منظور از این عنوان چه کسانی است؟ در میان مفسران گفتگو است:
بعضی آن را به معنی پیر مردانی دانسته‌اند که شهوت جنسی در آنها خاموش شده است، مانند" القواعد من النساء" (زنانی که از سر حد ازدواج بیرون رفته‌اند و از این نظر بازنشسته شده‌اند).
بعضی دیگر آن را به مردان"خصی" ( خواجه ).
و بعضی دیگر به" خنثی" که آلت رجولیت مطلقا ندارد تفسیر کرده‌اند.
اما آنچه بیش از همه می‌توان روی آن تکیه کرد و در چند حدیث معتبر از امام باقر ع و امام صادق ع نقل شده این است که منظور از این تعبیر مردان ابلهی است که به هیچ وجه احساس جنسی ندارند، و معمولا از آنها در کارهای ساده و خدمتکاری استفاده می‌کنند، تعبیر به" التابعین" نیز همین معنی را تقویت می‌کند. اما از آنجا که این وصف یعنی عدم احساس میل جنسی درباره گروهی از پیران صادق است بعید نیست که مفهوم آیه را توسعه دهیم و این دسته از پیر مردان نیز در معنی آیه داخل باشند.
در حدیثی از امام کاظم ع نیز روی این گروه از پیر مردان تکیه شده است.
ولی به هر حال مفهوم آیه این نیست که این دسته از مردان همانند محارمند، قدر مسلم این است که پوشیدن سر یا کمی از دست و مانند آن در برابر این گروه واجب نیست.

۴.۵ - در برابرغیر ممیزین

پوشش زینتها و مواضع آن بر زنان، در رویارویی با کودکان غیر ممیز واجب نیست.
وقل للمؤمنـت... ویحفظن فروجهن... ولا یبدین زینتهن... او الطفل الذین لم یظهروا علی عورت النساء..
دوازدهمین گروهی که حجاب در برابر آنها واجب نیست، اطفالی هستند که از شهوت جنسی هنوز بهره‌ای ندارند.
جمله" لم یظهروا" گاهی به معنی" لم یطلعوا" (آگاهی ندارند) و گاه به معنی" لم یقدروا" (توانایی ندارند) تفسیر شده، زیرا این ماده به هر دو معنی آمده است و در قرآن گاه در این و گاه در آن بکار رفته.
مثلا در آیه ۲۰ سوره کهف می‌خوانیم: " ان یظهروا علیکم یرجموکم" (اگر اهل شهر از وجود شما آگاه شوند سنگسار تان می‌کنند).
و در آیه ۸ سوره توبه می‌خوانیم" کیف و ان یظهروا علیکم لا یرقبوا فیکم الا و لا ذمة" (چگونه با پیمان شکنان پیکار نمی‌کنید در حالی که اگر آنها بر شما چیره شوند نه ملاحظه خویشاوندی با شما می‌کنند و نه پیمان).
ولی به هر حال این تفاوت در آیه مورد بحث تفاوت چندانی از نظر نتیجه ندارد منظور اطفالی است که بر اثر عدم احساس جنسی نه توانایی دارند و نه آگاهی.
بنا بر این اطفالی که به سنی رسیده‌اند که این تمایل و توانایی در آنها بیدار شده باید بانوان مسلمان حجاب را در برابر آنها رعایت کنند.

۴.۶ - در برابر محارم

حجاب بر زنان، برای شوهر ،پدر، پدرشوهر، پسران، پسران شوهر، برادران، پسران برادر و پسران خواهر واجب نیست
وقل للمؤمنـت... ویحفظن فروجهن... ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن او ءابائهن او ءاباء بعولتهن او ابنائهن او ابناء بعولتهن او اخونهن او بنی اخونهن او بنی اخوتهن.. و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان،
افراد یاد شده که به سبب یا نسب، محرم زن حساب شده‌اند از طرف پدرشوهر هرچه بالا رود و از سوی پسرشوهر و برادرزاده و خواهرزاده هرچه پایین رود شامل می‌شود.
واجب نبودن حجاب برای زنان مؤمن ، در مواجهه با پدران، پسران، برادران، پسران برادر، پسران خواهر، زنان مؤمن و بردگان خود:
لا جناح علیهن فی ءابائهن ولا ابنائهن ولا اخونهن ولا ابناء اخونهن ولا ابناء اخوتهن ولا نسائهن ولا ما ملکت‌ایمـنهن واتقین الله ان الله کان علی کل شیء شهیدا. بر آنان(همسران پیامبر) گناهی نیست در مورد پدران و فرزندان و برادران و فرزندان برادران و فرزندان خواهران خود و زنان مسلمان و بردگان خویش (که بدون حجاب و پرده با آنها تماس بگیرند)

۴.۶.۱ - دلیل عدم ذکر عمو ودایی

از مطالب سؤال انگیز اینکه در آیه فوق ضمن بیان محارم به هیچوجه سخنی از عمو و دایی در میان نیست، با اینکه به طور مسلم محرمند و حجاب در برابر آنها لازم نمی‌باشد.
ممکن است نکته آن این باشد که قرآن می‌خواهد نهایت فصاحت و بلاغت را در بیان مطالب به کار گیرد و حتی یک کلمه اضافی نیز نگوید، از آنجا که استثنای" پسر برادر" و" پسر خواهر" نشان می‌دهد که" عمه" و" خاله" انسان نسبت به او محرمند روشن می‌شود که عمو و دایی یک زن نیز بر او محرم می‌باشند و به تعبیر روشنتر محرمیت دو جانبه است، هنگامی که از یک سو فرزندان خواهر و برادر انسان بر او محرم شدند، طبیعی است که از سوی دیگر و در طرف مقابل عمو و دایی نیز محرم باشند (دقت کنید).

۵ - پانویس

---